Οι Έλληνες στην Ανατολή πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή

Κάποιο κυριακάτικο πρωινό στήν παραλία τῆς νήσου Πριγκήπου, τό μεγαλύτερο ἀπό τά Πριγκηπόν­νη­σα. Εἶναι ἐμφανής ἡ ἀστική σύνθε­ση τοῦ πληθυσμοῦ ὁ ὁποῖος ἀποτε­λεται ἀπό Ρωμηούς. Ρωμηοί ἦταν κατά μεγάλο ποσοστό οἱ ἀστοί τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατά τήν τελευταία ἱστορική της φάση. Ἐλεύθερα κυματίζει ἡ σημαία τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους πρός τό ὁποῖο προσβλέπουν οἱ Ρωμηοί. Οἱ πινα­κίδες τῶν καταστημάτων ἀνάμει­κτες στά Ἑλληνικά καί τά Γαλλι­κά. Ἡ εἰκόνα θυμίζει τήν εὐρωπαϊ­κή μπέλ ἐπόκ, μιά ἐποχή ξέγνοια­στης ἀπόλαυσης τῶν ἀγαθῶν τῆς ἀστικῆς ζωῆς. (Φωτογραφία τοῦ 1898).

Ἀναφερόμαστε σέ Ἕλληνες καί Ρωμηούς, παρ΄ ὅλο πού εἶναι ὀνομασίες ταυτόσημες. Εἶναι, ὅμως, ἀπαραίτητες γιά νά δηλώ­σουν ἱστορικές καί γεωγραφικές πραγματικότητες. Τό Ἑλληνικό Ἔθνος εἶναι πολυώνυμο, ὡς ἀπο­τέλεσμα μακραίωνης ἱστορικῆς πορείας καί μεγάλου πολιτισμικοῦ δυναμισμοῦ.

Οἱ Ρωμαίικοι πληθυσμοί στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία ἀποτε­λοῦνταν ἀπό συγκεντρώσεις στή Θράκη, τή Βιθυνία, τίς ἀκτές τοῦ Αἰγαίου, τήν κεντρική Μικρά Ἀσία καί τήν ἐκτεταμένη περιοχή τοῦ Πόντου. Διάσπαρτες κοινό­τητες Ἑλλήνων ὑπῆρχαν σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Οἱ μελέτες τοῦ Κέντρου Μικρασια­τικῶν Σπουδῶν ἐντόπισαν στή Μικρά Ἀσία 2.174 οἰκισμούς ὅπου κατοικοῦσαν Ρωμηοί. Ὁ χάρτης τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, τόν ὁποῖο μετά ἀπό ἐπιτόπια ἔρευνα ἐξέδωσε τό ΠΑΚΕΘΡΑ τό 2001, περιέχει 320 οἰκισμούς τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης μέ ρωμαίικο πληθυσμό.

Σύμφωνα μέ τήν ὀθωμανική ἀπογραφή τοῦ 1914, ὁ συνολικός πληθυσμός τῶν Ρωμηών στή Μι­κρά Ἀσία καί τήν Ἀνατολική Θράκη ἀνέρχονταν σέ 1.814.421 ἄτομα (δηλαδή ἀντιπροσώπευαν τό 11% τοῦ συνολικοῦ πληθυ­σμοῦ). Ἡ Πατριαρχική ἀπογραφή τοῦ 1912, καταμέτρησε στή Μικρά Ἀσία καί τήν Ἀνατολική Θράκη 2.068.402 Ρωμηούς (δηλαδή ἀντι­προσώπευαν τό 13% τοῦ συνο­λικοῦ πληθυσμοῦ).

Τά ὑπάρχοντα στοιχεῖα συγ­κλίνουν στό συμπέρασμα ὅτι ὁ Ἀνατολικός Ἑλληνισμός ἀποτε­λοῦσε σημαντικό τμῆμα τοῦ πλη­θυσμοῦ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρα­τορίας, μέ ὑψηλή μορφωτική καί οἰκονομική στάθμη. Σέ ὁρισμένες περιοχές τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, στήν Κωνσταντινούπολη, τή Δυτι­κή Μικρά Ἀσία καί τόν Πόντο, οἱ Ἕλληνες κυριαρχοῦσαν.

 

Ἀδριανούπολη 25.3.1922. Τά σχολεῖα τῆς Ἀδριανούπολης ἑτοιμάζονται γιά τήν παρέλαση. Γιορτάζεται μέ ἰδιαίτερη μεγαλοπρέπεια ἡ Ἑκατονταετηρίδα τῆς ἐθνικῆς ἐπανά­στασης, ἀφοῦ ὁ ἑορτασμός δέν ἔγινε τήν προηγούμενη χρονιά.

Ἀρχαιότατη καί σπουδαία εἶναι ἡ Ἀδριανούπολη, μεσόγεια πόλη τῆς Θράκης καί κέντρο ἑλληνισμοῦ. Τό 1907 ἀναφέρονται στό βιλαέτι τῆς Ἀδριανούπολης 97 ἑλληνικά σχολεῖα μέ 9.150 μαθητές.

Οι ελληνικοί πληθυσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν οργανωμένοι σε κοινότητες, σύμφωνα με την οθωμανική πρακτική του Μιλλέτ, που αποτελούσε το θρησκευτικό έθνος. Κεφαλή του ορθόδοξου μιλλέτ, ήταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο είχε πλέον ρόλο όχι μόνο πνευματικό, αλλά και κοινωνικό και διοικητικό. Το ορθόδοξο μιλλέτ, το σημαντικότερο και πολυπληθέστερο, περιλάμβανε τους Έλληνες, τους Σέρβους, τους Βουλγάρους, τους Ρουμάνους, τους Βλάχους, τους Αλβανούς και τους Άραβες ορθόδοξους. Οι Έλληνες αποτελούσαν το πιο δραστήριο και μάλλον το πολυπληθέστερο τμήμα του. Οι Τούρκοι, λαός νομαδικός και πολεμικός, δεν διέθεταν διοικητικούς μηχανισμούς για τον έλεγχο και την διαχείριση των κατακτημένων λαών και εδαφών. Ωστόσο, επέδειξαν μεγάλες διοικητικές και διαχειριστικές ικανότητες. Ανέθεσαν τη διοίκηση των κατακτημένων λαών στους ίδιους, ενώ εκείνοι ως κατακτητές απολάμβαναν παρασιτικά ένα εισόδημα, που πραγματοποιούσαν με σκληρή φορολογία. Για να διευκολύνουν τη συλλογή των φόρων ανέχθηκαν τις κοινότητες και τις συντεχνείες των Ρωμηών. 

Ο θεσμός των κοινοτήτων ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Οι κοινότητες ήταν συσπειρωμένες γύρω από την Εκκλησία. Πρόκειται για ένα επιτυχές πολιτικό σύστημα. Η μακραίωνη πολιτική παράδοση του Ελληνισμού συνδυάζεται με την εκκλησιαστική ευχαριστιακή σύναξη μέσα στην εμπειρία του κοινοτικού συστήματος. Παράλληλα, οι Ρωμηοί επαγγελματίες οργανώνονταν σε συντεχνίες. Οι συντεχνίες ήταν στενοί σύνδεσμοι ομοτέχνων και είναι συνέχεια της ανάλογης βυζαντινής πρακτικής.

Τούς πρώτους τρομερούς αιώνες μετά την τουρκική κατάκτηση ακολούθησε η ανασύνταξη των ελληνικών πληθυσμών. Με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και με τις προσπάθειες για εκσυγχρονισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εμφανίζονται συνθήκες που επιτρέπουν τη δημιουργία μίας ρωμαίικης εμπορευματικής τάξης και την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας. Με τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Ρωμηοί ανέρχονται και γίνονται σημαντικό τμήμα της αστικής τάξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, οι δημογραφικές συνθήκες στο Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα βοηθούν τη μετανάστευση ελληνικών πληθυσμών προς τη Μικρά Ασία. Οι αυτόχθονες κοινότητες των Ρωμηών πληθαίνουν και νέες κοινότητες σχηματίζονται. Δημιουργείται μία κατάσταση, κατά την οποία οι ρωμαίικοι πληθυσμοί διαθέτουν οικονομική ισχύ δυσανάλογη προς τους αριθμούς τους και αποτελούν την οικονομική και πολιτιστική πρωτοπορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παρά το ότι είναι πολιτικά υποταγμένοι. Κάποια στιγμή φαίνεται ότι τα πράγματα οδηγούν ξανά στο παλιό όνειρο των Φαναριωτών για εξελληνισμό της Αυτοκρατορίας,— η πραγματοποίηση του οποίου είχε ματαιωθεί από την αντίδραση των Τούρκων στην Ελληνική Επανάσταση. Όχι χωρίς κάποια υπερβολή ο Άρνολντ Τοϋνμπη πίστευε ότι "κάνοντας μία επανάσταση οι Έλληνες έχασαν μία αυτοκρατορία".

Το κοσμοπολίτικο Πέραν της Κωνσταντινούπολης δεν γίνεται μόνο ο καθρέπτης του εκδυτικισμού της Αυτοκρατορίας, αλλά και το κέντρο της δράσης και της κυριαρχίας μιας ρωμαίικης κεφαλαιουχικής και εμπορευματικής τάξης. Η Κωνσταντινούπολη, η σπουδαιότερη ελληνική πόλη για πολλούς αιώνες, κρατούσε σταθερά το ρόλο της ως νοερή πρωτεύουσα των Ελλήνων. Στις αρχές του 20^ου αιώνα, από τα 2.000.000 των Ελλήνων της Ανατολής κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη περί τους 300.000 και στη Σμύρνη, ακμαίο οικονομικό και εμπορικό κέντρο, κατοικούσαν 200.000 Έλληνες. Στην πρωτεύουσα του ελεύθερου Ελληνικού Κράτους κατοικούσαν λιγότεροι Έλληνες από όσους κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη ή στη Σμύρνη.

Οι ελληνικές κοινότητες ελέγχουν, πριν το 1922, το 50% του κεφαλαίου του επενδεδυμένου στη βιομηχανία της Αυτοκρατορίας, το 60% των θέσεων εργασίας στους μεταποιητικούς κλάδους. Κυριαρχούν απόλυτα στο εισαγωγικό και το εξαγωγικό εμπόριο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 1914 το 46% από τους ιδιοκτήτες τραπεζών και τραπεζίτες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν Ρωμηοί. Την ίδια χρονιά, από τις 6.507 βιομηχανίες και βιοτεχνίες της Αυτοκρατορίας, το 49% ανήκε σε Ρωμηούς. Το 1912, από τις 18.063 εμπορικές επιχειρήσεις της Αυτοκρατορίας, το 43% βρισκόταν σε ελληνικά χέρια, το 23% ανήκε σε Αρμένιους, το 15% σε Μουσουλμάνους και το υπόλοιπο σε άλλους. Το 1914 πάλι, Έλληνες ήταν το 52% των γιατρών, το 49% των φαρμακοποιών, το 52% των αρχιτεκτόνων, το 37% των μηχανικών και το 29% των δικηγόρων της Αυτοκρατορίας. Οι Ρωμηοί μαθητές αντιπροσωπεύουν σε απόλυτους αριθμούς το διπλάσιο σχεδόν των Μουσουλμάνων μαθητών σε όλη την Αυτοκρατορία. Την ίδια εποχή οι ελληνίδες, σε αντίθεση προς τις μουσουλμάνες της Αυτοκρατορίας, εργάζονταν μαζικά στη βιομηχανία, την ταπητουργία και την παραγωγή τροφίμων. Η ελληνική γλώσσα είχε γίνει η γλώσσα των εμπόρων και της καλής κοινωνίας, σε βαθμό που σημαντικό ποσοστό Ρωμηών αγνοούσε την τουρκική.

Σπουδαία ήταν η θέση της ελληνικής ναυτιλίας, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Θέση, η οποία μετά από κάποια κάμψη μετά την εισαγωγή του ατμού στη ναυπήγηση των πλοίων, ανέκαμψε όταν οι Έλληνες πλοιοκτήτες αγόρασαν και μετέφεραν στην Ανατολική Μεσόγειο τα παλιά αγγλικά ατμόπλοια.

Η πιο σπουδαία δραστηριότητα των κοινοτήτων, η Παιδεία, η οποία ήταν ένα από τα προνόμια της Μεγάλης Εκκλησίας, πραγματώνεται κατά τον 19° αιώνα με τους συλλόγους. Η ιστορία των συλλόγων των Ελλήνων της Ανατολής αρχίζει με την ίδρυση του "Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως" το 1861, ο οποίος, αμέσως ανέπτυξε λαμπρή δράση ως οργανωτής της εκπαίδευσης του αλύτρωτου Ελληνισμού. Γρήγορα, παρόμοιοι σύλλογοι ιδρύθηκαν σε όλη την Ανατολή. Τελείως πρόσφατα, η έρευνα εντόπισε και καταλογογράφησε χιλιάδες συλλόγους σε όλη τη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Οι σκοποί των συλλόγων απέβλεπαν στη μόρφωση της νεολαίας και δευτερευόντως των ενηλίκων, φιλοδοξώντας στην ανάδειξη και τόνωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.